از تشریح چهار دوره تاریخی ترجمه در سینما تا چالش هوش مصنوعی

نشست «میزانسن برگردان؛ تأملی بر کتاب‌های سینمایی ترجمه‌شده» با حضور محمد شهبا، شیوا مقانلو و مهرزاد دانش در نمایشگاه کتاب برگزار شد.

به گزارش قطره به نقل از اداره‌ کل روابط عمومی سازمان سینمایی، هفتمین نشست تخصصی «کتاب و سینما» با عنوان «میزانسن برگردان؛ تأملی بر کتاب‌های سینمایی ترجمه‌شده» روز گذشته 23 اردیبهشت با حضور محمد شهبا، شیوا مقانلو و مهرزاد دانش در سرای هنرگان کتاب سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شد.

در ابتدای این نشست، مهرزاد دانش با تأکید بر نقش اساسی ترجمه در گسترش دانش سینمایی در ایران گفت: با توجه به اینکه خاستگاه سینما متعلق به خارج از مرزهای ایران است، بسیاری از مباحث فنی، تحلیلی و آموزشی نیازمند ترجمه هستند. در این میان، افراد زیادی در انتقال تجربه و دانش نقش داشته‌اند که از جمله آنها می‌توان به محمد شهبا و شیوا مقانلو اشاره کرد.

هوش مصنوعی در ترجمه سینمایی؛ چالش‌ها و واقعیت‌ها

محمد شهبا درباره کاربرد هوش مصنوعی گفت: هوش مصنوعی به‌رغم شوقی که در اطراف آن وجود دارد، هنوز چالشی جدی محسوب نمی‌شود. این فناوری متکی به پایگاه داده است و فاقد خلاقیت، کنایه‌پردازی و درک تفاوت‌های شخصیتی است.

وی با ذکر تجربه‌ای از کلاس فیلمنامه‌نویسی بیان کرد: در یک تمرین با هنرجویان، فیلمنامه‌ای با کمک هوش مصنوعی نوشتیم اما نتیجه مطلوبی حاصل نشد. زیرا فیلمنامه نیازمند خلق موقعیت‌های فردی و خاص است، چیزی که هوش مصنوعی هنوز از درک آن ناتوان است.

در ادامه نشست، مهرزاد دانش با اشاره به تمرکز شهبا بر نظریه‌های روایت و فیلمنامه‌نویسی از او پرسید که آیا انتخاب این مسیر به دلیل ضعف فیلمنامه در سینمای ایران بوده یا حاصل سفارش ناشران است؟

شهبا در پاسخ گفت: تنها 2 کتاب را به‌صورت سفارشی ترجمه کرده‌ام. تمرکز من بر فیلمنامه، به دلیل نو بودن روایت‌شناسی در ایران است. بسیاری از کتاب‌های سینمایی ترجمه‌شده نیز به همین حوزه تعلق دارند. از طرف دیگر، نقش ما در گسترش و اختراع سینما کم بوده و نیاز داریم این خلأ را از طریق ترجمه پر کنیم.

چهار دوره تاریخی ترجمه آثار سینمایی

شهبا در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به تاریخچه ترجمه آثار سینمایی در ایران آن را به چهار دوره تقسیم کرد و گفت: دوره اول مربوط به دهه 20 و 30، با ترجمه‌هایی مانند «تاریخ سینما» است که توسط حسین صفاری در سال 1327 به فارسی ترجمه شد. دوره دوم مربوط به دهه 40 و 50، با آثاری چون «تاریخ سینمای آرتور نایت» که توسط انتشارات امیرکبیر و فرانکلین منتشر شد. دوره سوم نیز پس از انقلاب، با تأسیس بنیاد سینمایی فارابی و شکل‌گیری فصلنامه فارابی صورت گرفت که موجب انسجام نظریه‌پردازی و تربیت سینماگران شد و دوره چهارم از دهه 80 آغاز شد که با چالش‌هایی همچون ناهماهنگی زبانی و تشتت دیدگاه فلسفی مواجه است.

زبان یکدست در دوران طلایی ترجمه

شهبا با ستایش کیفیت ترجمه‌های دوره سوم، افزود: مترجمان این دوره به زبان فارسی توجه ویژه‌ای داشتند و با همکاری فرهنگستان زبان، اصطلاحات سینمایی را به‌شکلی یکپارچه ترجمه کردند. نتیجه، نثری پخته و قابل‌فهم بود که فضای نظری سینمای ایران را غنا بخشید.

وی همچنین به آسیب‌های دوره چهارم اشاره کرد و گفت: برخی مترجمان نسل جدید به سراغ متونی رفته‌اند که فهم آنها از توان ترجمه این افراد فراتر است، به همین دلیل با کتاب‌هایی روبه‌رو می‌شویم که درک آنها دشوار است.

نگاه فلسفی در ترجمه آثار سینمایی

در ادامه شیوا مقانلو درباره انگیزه‌هایش برای ترجمه کتاب‌های فیلمنامه‌نویسی گفت: این موضوع همیشه برای ناشران جذاب بوده است، اما در دوره‌ای که سینمای ایران بر مبنای دیجیتال شکل نگرفته بود، امکان استفاده از این آثار محدود بود. اما امروز این کتاب‌ها خود به موجودیتی مستقل بدل شده‌اند.

وی افزود: در دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد، تحولی مهم رخ داد و افراد آشنا به فلسفه، به ترجمه متون سینمایی روی آوردند. کسانی مانند بابک احمدی و مانی حقیقی به این عرصه ورود کردند و مفاهیم نظری پست‌مدرن به سینمای ایران وارد شد. همچنین نشریه ارغنون نیز شماره‌ای را به نظریه فیلم اختصاص داد که همچنان قابل ارجاع است.

مقانلو با اشاره به پروژه «برترین فیلمنامه‌های جهان» تصریح کرد: ما تلاش کردیم از هر ژانر بهترین فیلمنامه را انتخاب کنیم تا مخاطب با طیفی متنوع آشنا شود. اما به دلایل مختلف، این پروژه ادامه نیافت. خانه سینما در آن مقطع لوح تقدیری به من داد که دلیل آن تربیت نسلی از مترجمان جوان بود.

ساختار متفاوت فیلمنامه‌ها؛ ابزار آموزش سینمایی

وی ادامه داد: فیلمنامه‌ها اغلب برای کارگردان خاصی نوشته می‌شوند، برخلاف نمایشنامه‌ها که کاربردی گسترده‌تر دارند. بنابراین هر فیلمنامه می‌تواند نوعی کلاس درس باشد. برای مثال، زبان و ساختار «هتل بزرگ بوداپست» با «کازابلانکا» تفاوت‌های بنیادینی دارد و همین تفاوت برای علاقه‌مندان آموزنده است.

چالش‌های ترجمه نظریه‌ها و نگاه نهادی

در بخش دیگری از نشست، شهبا درباره الگوسازی نهادهای دولتی در ترجمه نظریه‌های سینمایی توضیح داد: در نمایش و تولید فیلم‌ها شاید این نگاه هدایتگر دیده شود، اما در ترجمه نظریه‌ها، دخالتی صورت نگرفته است. هرچند نشریاتی چون «فیلم» نگاه فلسفی به فیلم‌هایی داشتند که در ذات خود فلسفی نبودند.

بحران در ترجمه‌های جدید و ضعف گفتمانی

شهبا درباره بحران در ترجمه‌های نسل جدید گفت: دلیل اصلی این بحران، وارد نشدن اصطلاحات تخصصی مکتب‌های سینمایی به زبان فارسی است. بسیاری از مترجمان جوان نیز به متونی روی آوردند که فراتر از توان درکشان بود و همین مسئله باعث تولید آثاری شد که به سختی فهمیده می‌شوند.

آینده ترجمه آثار سینمایی

در پایان این نشست، محمد شهبا با اشاره به اهمیت محتوایی آثار بیان کرد: باید دید یک کتاب تا چه اندازه دارای تازگی است. برخی فیلم‌های هنری ساختار دوپرده‌ای دارند که می‌تواند منبع خوبی برای ترجمه باشد. من معتقدم درست است که بازگشت به شرایط طلایی ترجمه ممکن نیست، اما می‌توان با دقت در انتخاب آثار و ترجمه‌های علمی و دقیق، راه را برای نسل جدید مترجمان هموار کرد.

در حاشیه این نشست حامد جعفری مدیرعامل بنیاد سینمایی فارابی به همراه مدیران این بنیاد از غرفه هنرگان کتاب، محل برگزاری نشست های سازمان سینمایی بازدید کردند.

سلسله نشست های «کتاب و سینما» هر روز توسط سازمان سینمایی در سرای هنرگان کتاب سی و ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار می شود. هشتمین نشست امروز چهارشنبه 24 اردیبهشت ساعت 16 با حضور مهرداد غفارزاده و مهرزاد دانش با موضوع «از واژگان تا تصویر» برگزار می شود.